Samen voor de vrede: hoe de Volksbund Kriegsgräberfürsorge in het Limburgse Ysselsteyn de geschiedenis levend houdt

De humanitaire non-profitorganisatie werd op 16 december 1919 opgericht om de talloze Duitse oorlogsdoden van de Eerste Wereldoorlog op te sporen en hun graven te registreren en te onderhouden. De Volksbund, die zichzelf zag als een door het volk gedragen initiatief, nam deze taak in opdracht van de Bondsregering op zich. Inmiddels is de Volksbund actief in 45 landen, verzorgt ze 830 oorlogsbegraafplaatsen en onderhoudt ze meer dan 2,8 miljoen graven. “Onze oorspronkelijke taak, het bergen, identificeren en begraven van oorlogsoden, net als de gravenzorg, bestaat nog steeds”, legt Kutschaty uit. “We vinden elk jaar nog zo’n tienduizend oorlogsdoden, vooral in Oost-Europa.”

Maar de Volksbund is allang meer dan een vereniging voor grafzorg alleen. Sinds de jaren vijftig speelt ook jongeren- en educatiewerk een belangrijke rol. “We willen laten zien wat oorlog werkelijk betekent,” zegt Kutschaty. “Als je met een schoolklas door Ysselsteyn loopt en die eindeloze rijen kruizen ziet, dan begrijp je dat veel beter dan na het kijken van een documentaire of oorlogsfilm. Dat maakt een onuitwisbare indruk.”

Ysselsteyn: de enige Duitse oorlogsbegraafplaats in Nederland

De Duitse oorlogsbegraafplaats Ysselsteyn, gelegen in de Limburgse Peel, is uniek: het is de enige Duitse oorlogsbegraafplaats in Nederland en de grootste Duitse oorlogsbegraafplaats ter wereld. Hier rusten meer dan 32.000 doden – Duitse soldaten, en soldaten uit andere landen die met de Duitsers collaboreerden, maar ook SS-leden, oorlogsmisdadigers, Nederlandse collaborateurs en enkele burgers. De begraafplaats werd in 1946, kort na de Tweede Wereldoorlog, aangelegd in opdracht van de Nederlandse regering die Duitse gesneuvelden op een centrale plek een rustplaats wilde geven.

In de jaren zeventig van de vorige eeuw werd het beheer van de begraafplaats overgedragen aan de Volksbund. Naast de gravenzorg is er sinds 1982 een jeugdontmoetingscentrum – een centrum waar jongeren uit Duitsland en Nederland elkaar ontmoeten om samen te leren en te herdenken en sinds 2022 beschikt Ysselsteyn over een bezoekerscentrum. “Ysselsteyn is voor ons een ‘Lernort’ geworden,” zegt Kutschaty. “We gebruiken deze graven ook om de volgende generaties eraan te herinneren welke verschrikkelijke gevolgen oorlogen kunnen hebben en voelen als Volksbund ook de verplichting om ons in te zetten voor democratie, vrede en rechtsstatelijkheid en op te staan tegen racisme.” Stefan Schmidt, landelijk directeur van de Volksbund NRW, vult aan: “We werken daar met een binationaal team van Nederlanders en Duitsers. Dat is belangrijk, want we willen ook de Nederlandse perspectieven op de oorlog laten zien. Daarom organiseren we naast bezoeken aan Ysselsteyn ook excursies naar plekken als het Oorlogsmuseum in Overloon, het voormalige Kamp Vught of het Anne Frank Huis.”

Herdenken en leren

Het herdenken van oorlogsslachtoffers is in de loop der jaren veranderd. “Vroeger draaide het vooral om de Duitse soldaten” zegt Kutschaty. “Vandaag de dag herdenken we álle slachtoffers: militairen, burgers, dwangarbeiders, krijgsgevangenen, slachtoffers van politieke vervolging en van de nationaalsocialistische rechtspraak alsmede slachtoffers van de Holocaust – Duitsers én niet-Duitsers.”

De Volksbund probeert jongeren niet alleen te laten stilstaan bij het verleden, maar ook bij actuele thema’s als democratie en mensenrechten. “Onze democratie is vandaag de dag kwetsbaarder dan ooit”, zegt Kutschaty. “Rechts-extremisme en populisme vormen een reële bedreiging. Wij willen jonge mensen op indringende wijze laten zien waar buitensluiting, racisme, antisemitisme en nationalisme uiteindelijk toe kunnen leiden en in het verleden al toe hebben geleid.”

De organisatie benut hiervoor belangrijke dagen, zoals 8 mei (het einde van de Tweede Wererldoorlog), 1 september (het begin van de Tweede Wereldoorlog), 27 januari, (International Holocaust Memorial Day) en 9 november (de Reichspogromnacht), “Herdenken is geen starre traditie”, benadrukt Kutschaty. “Het verandert met de tijd en met de generaties. Er zijn inmiddels nog nauwelijks overlevenden van de Tweede Wereldoorlog die hun ervaringen kunnen delen. Onze taak om dat te vertellen wat de ouderere generatie inmiddels niet meer kan doorgeven, is nog dringender geworden. De oorlogsgraven zijn een goede aanleiding om met elkaar het gesprek over oorlog, vrede en wederzijds begrip aan te gaan.”

Samen voor de vrede

Het motto van de Volksbund – Gemeinsam für den Frieden –  Together For Peace – krijgt in Ysselsteyn een bijzondere betekenis. Met name voor de oudere generatie in Nederland is het idee dat Duitse soldaten – de voormalige bezetters – hier een laatste rustplaats hebben, nog altijd beladen. “Ik begrijp dat heel goed,” zegt Kutschaty. “Voor veel Nederlanders is het tot op de dag van vandaag moeilijk om zich tot de Duitse oorlogsgeschiedenis te verhouden. Maar juist daarom is Ysselsteyn zo’n belangrijke plek: het is een plek van confrontatie én van dialoog, waar we samen kunnen werken aan een vreedzame toekomst.”

Die dialoog is concreet zichtbaar op de qua oppervlakte grootste Duitse militaire begraafplaats ter wereld. Nederlandse en Duitse scholieren gaan samen op zoek naar de persoonlijke verhalen van de doden, onderhouden de graven en leraren uit Nederland en Duitsland volgen er gezamenlijke workshops. “Het zijn precies zulke ontmoetingen die Europa sterker maken”, vindt Kutschaty. “Vanwege de directe nabijheid proberen we deze gedenkplek in Noordrijn-Westfalen meer bekendheid te geven.”

Verantwoordelijkheid en toekomst

Voor Kutschaty, die Ysselsteyn inmiddels ontelbare keren heeft bezocht, is een bezoek telkens weer een emotioneel moment. “Als je een grafsteen met geboortejaar 1925 en sterfjaar 1943 ziet – dan komt het besef hard binnen dat die soldaat nog maar 18 was. Net zo oud als de scholieren die daar nu rondlopen.” Hij vertelt dat het soms voorkomt dat bij bouwwerkzaamheden ook nu nog stoffelijke resten van soldaten worden gevonden. “Dan krijgen ze eindelijk, na tachtig jaar, een waardige rustplaats. Dat blijft ontroerend. En het herinnert ons eraan dat het hier niet alleen om daders gaat, maar soms ook om slachtoffers met een eigen, persoonlijk verhaal. Dat maakt het werk complex, maar des te belangrijker.”

Ook Schmidt benadrukt dat de Volksbund niet alleen het verleden levend houdt, maar bruggen slaat naar de toekomst. “We zien Ysselsteyn als een plek waar Nederlanders en Duitsers samen kunnen leren wat vrede betekent. En waar jongeren begrijpen dat vrijheid en democratie helaas geen vanzelfsprekendheden zijn.”

Oproep voor blijvende steun

Het werk van de Volksbund wordt grotendeels gefinancierd door lidmaatschappen en donaties en draait voor een belangrijk deel op de inzet van vrijwilligers. “We zijn geen staatsinstelling, maar een vereniging,” legt Kutschaty uit. “In bijna alle andere landen zijn dergelijke organisaties onderdeel van de overheid. Wij doen dit werk als vereniging uit historische verantwoordelijkheid. Maar het zijn niet onze oorlogsdoden – het zijn oorlogsdoden van heel Duitsland.” Kutschaty breekt een lans voor een stabiele financiering van overheidswege, met name voor de educatieve projecten. “Ik zou graag zien dat nog meer jonge mensen uit Nederland en Duitsland elkaar in Ysselsteyn ontmoeten. Want daar, tussen die duizenden kruizen, wordt duidelijk wat oorlog betekent – en hoe ontzettend kostbaar vrede is.”